طرح، نقش و رنگ درقالی‌های کردی قوچان
طرح، نقش و رنگ درقالی‌های کردی قوچان
طرح، نقش و رنگ درقالی‌های کردی قوچان
در مقاله حاضر طرح، نقش و رنگ در قالی‌های کردی قوچان مورد بررسی قرار می‌گیرد و دوازده طرح از آنها به اسامی حوضی سالانقوچی(فاطمه خانوم، حوضی سرحد، ساروق، گل آینه، کله اسبی امامقلی(سالانقوچی)، بته شاهی، قابی، قاب ترکمنی ، جلیلی، سه قاب، قاب ترکمنی و محرابی ذکر می‌گردد. غالب رنگهای مورد استفاده روناسی، لاجورد، آبی، نار پوستی، ماشی زرد، سبز و خرمایی می‌باشد…
احساسات انسان وقتی به کشف پدیده های طبیعی پرداخت، ناخودآگاه رنگ را جزء جدایی ناپذیر طبیعت یافت. بشر از همان ابتدا که با برگ گیاهان به رنگ‌آمیزی می پرداخت گوئی رنگرزی را آغاز نمود. رنگرزی طبیعی که در عهد ساسانیان و سلاجوقه رونق داشت درعهد صفویه به اوج تکامل رسید اما در سلسله قاجاریه با ورود بازرگانان خارجی استفاده از رنگهای شیمیایی رایج گشت و به علت ارزانی و سهولت رنگرزی و شفاف بودن رنگها رنگرزی شیمیایی بسیار متداول گردید…
در مقاله حاضر طرح، نقش و رنگِ قالی های کردی قوچان در دهه‌های اخیر مورد بررسی قرار می گیرد.
مناطق شمالی خراسان مرکز تجمع گروهی از کردهای ایران است که به کردهای خراسان شهرت یافته‌اند. طرح و نقش دست بافته‌های کردی خراسان از شهرت بسیار برخوردار است. نقش‌ها، رنگ آمیزی و نوع الیاف پشم مورد استفاده آنها با بافته‌های کردهای غرب کشور بسیار متفاوت است.
رنگرزی خامه قالیچه، طبیعی و به رنگهای روناسی لاجورد، آبی، کرم می‌باشد. نخ خامه، چله و پود تماماً دست ریس است.
در نقشه “حوضی” که نام اصلی آن “فاطمه خانوم” است سه لوزی کوچک و بزرگ مشاهده میشود، حوض همان لوزی میانی است این قالیچه چون در روستای سالانقوچ بافته شده است به نام “سالانقوچی” هم معروف است….
در لچک‌ها و متن قالیچه، پرنده و دختر دیده میشود که هر دو “عروسک” نام دارد. حیوان چهارپا معمولاً “جیران” یا بز تک شاخ گفته میشود. طرح “خرچنگیِ قابی” در متن و نقش گل و درخت در حاشیه، بر گرفته از طبیعت است.
شاخه‌های درخت و گل عیناً شبیه بوته خارهای فراوانِ بیابان‌های اطراف قوچان است و در مسیر جاده چشم هر عابری را به سوی خود می‌خواند. این بوته خارها در بهار دارای گل‌های بنفش و برگ‌های سبز تیغ‌دار و از اواخر تابستان با ریزش گل‌ها تماماً به رنگِ طلاییِ ملمح در می‌آید. زیبایی تابش آفتاب بر روی خارها یکی از جلوه‌های هنرمندی خالق است…
طرح “قیچی” در حاشیه بی‌گمان اشاره به ابزار قالی‌بافی دارد.
و از انواع تعویذ (دعای بازوبند برای دفع چشم زخم) و امثال آن گرفته شده‌اند.
این طرح بسیار ساده است و علاوه بر قالیچه بر سنگ قبر های روستا نیز مشاهده میشود.
در سنگ قبرهای محدوده قوچان دو نوع سنگ قبر لوحی و صندوقی به چشم می‌خورند از لحاظ کثرت و تنوع محدوده جغرافیایی سنگ قبر لوحی بر نوع صندوقی ارجحیت دارد چرا که در اکثر روستاهای قوچان نمونه‌های آن مشاهده میشود و بیشتر آنها نیز به زمان بعد از صفویه تعلق دارند. تنها نکته حائز اهمیت در مورد این سنگ قبرها وجود اشکال مختلف و متنوعی چون شانه، قیچی، مکو( اصطلاح محلی، وسیله‌ای از جنس چوب که کاربرد بافندگی دارد…
شمشیر، نیزه، تبر، تبرزین، زین و برگ اسب، نیم تنه اسب، اسب، داس، سندان، چکش، اسکنه، بیل هستند که بر سطح زیرین سنگ قبر به‌صورت کنده کاری نقش شده‌اند و از لحاظ مطالعات مردم شناسی منطقه، اطلاعات ذی‌قیمتی را در خود نهفته دارند این علائم علاوه بر اینکه جنس متوفی را از لحاظ مرد یا زن بودن مشخص میکند بیانگر حرفه وی در زمان حیات نیز می‌باشد به‌طور مثال علامت مکو بر روی یک سنگ قبر علاوه بر اینکه مشخص میکند قبر متعلق به یک زن است حرفه وی در زمان حیات را که بافندگی بوده نیز مشخص میکند.”
در بررسی تزئینات سه سنگ قبر صندوقی روستای خسرویه چنین آمده است:
دور تا دور سطح زبرین دارای لبه مقرنس کاری با نقوش کنده شامل طرحهای اسلیمی گل و بته در زیر آن است. چهار گوشه سنگ قبر دارای نیم ستون هایی با شیارهای موازی بر روی بدنه آنهاست، پایه ستون، شالی، ساقه ستون و سر ستون کاملاً بارز و مشخص است. دور تا دور حاشیه سطح زبرین کتیبه سنگ قبر را شامل میشود. داخل کادر مستطیلی کتیبه دار با نقوش گیاهی تزئین شده.
در تزئینات سنگ قبر صندوقی روستای نوروزی چنین آمده است:
هیچ گونه عنصر تزئینی ندارد و تنها نقش یک قیچی نیمه باز زیر کتیبه تعبیه شده است چنانکه در شرح سنگ قبر های لوحی توضیح کافی داده شده نقش قیچی اول دلالت بر حنس مونث متوفی دارد دوم حرفه متوفی را که خیاطی باشد بازگو میکند.” (آثار باستانی شهرستان قوچان نقشه حوضی که در روستاهای هم مرز شوروی بافته شده و به نام نقشه حوضی سر حد معروف است باز هم شکل‌های مرتبط با معماری با منبع الهام از طبیعت یافت میشود. نقشه شامل سه قاب یا سه حوض است که در حاشیه کوچک آن نقشه “جقه زنجیره‌ای” و در حاشیه بزرگ، طرحی شبیه “قاصدک” و “درخت کاج” و “چین کوپ” دیده میشود. چین در زبان کردی به معنای نقشه است.
در میان قاب یا حوض و بیرون آن، طرح “قایخ” دیده میشود که از طرحهای مشترک قالی و گلیم قوچان است و به آن خرچنگی هم می‌گویند. در مرکز هر قاب دو درخت افقی دیده میشود.
اصل طرح حوضی برگرفته از بافته‌های شوروی است. اما بافنده طرحهای ذهنی و بومی خود را نیز به آن افزوده است. این حکایت از تاثیر اقوام مختلف بر یکدیگر دارد…
طرح ساروق که به احتمال زیاد از طرحهای قالی ساروق ِ اراک است، بی ارتباط به معنای واژه ساروق نیست و ساروق به معنای پارچه مربع شکل به ضلع تقریباً ۷۵ سانتی متر که کودک را با آن می‌پیچند.
در زبان کردی سارُق می‌گویند، به معنای دستمالی به شکل بقچه که برای بستن نان و لباس استفاده میشود و سه قابِ متن قالی به شکل لوزی دستمال دیده میشود. به این قالیچه حوضی و قابی هم گفته میشود. در مرکز قاب وسط قالیچه گلی است که “پهنه” نام دارد و پهنه نام روستا است.
در حاشیه کوچک آن نقش “چاکل دوسر” و حاشیه بزرگ طرح “گل‌آینه”دیده میشود و هر گل آینه طرحی به نام “قایخ” دارد اما قلاب‌های اطراف آن طرح مثلث شکل دارد.
از دیگر طرحهای قالیچه کردی، “گل آینه” یا آینه گل است که همان طرح خشتی است و حاشیه ترکمنی شباهت دارد…
از نقش‌های دیگر قالیچه کردی “کله اسبی” است که چون در روستای امامقلی بافته شده است به امامقلی کله اسبی معروف است. و دارای حاشیه‌ای بزرگ به نام “وشاخ” یا “شاخ بزی” و حاشیه‌های کوچک به نام “قیچی” است…
قالیچه دارای ۸ قاب است که هر قاب به ۴ قسمت تقسیم شده است و در هر قسمت، دو اسب دو سر دیده میشود، که این طرح در نقوش ترکمن هم دیده میشود.
در مرکز هر قاب، قاب لوزی شکلی است که یک گل درون آن جای گرفته است و “دُلخانی” نامیده میشود.
در دُلخانی‌ها گلی به‌نام گل شویدی به چشم می‌خورد و در لابلای قاب‌ها ستاره هشت پر دیده میشود این ستاره در معماری گذشته و درب‌های چوبی خانه‌های قدیمی هم دیده میشود.
به‌طور کلی روستای امامقلی سه نوع قاب دارد که اولین آن کله اسبی و دومین آن فیل پا و سومین آن قاب ترکمنی است…
نقشه قالیچه بته شاهی که در روستای یوسفخان بافته شده، سراسری است و بته‌ها به زیبایی به حالت بندی تکرار گشته‌اند، در حاشیه بزرگ ستاره هشت پر دیده میشود و حاشیه‌های کوچک دارای طرح کله قندی که به شکل هفت هشت است…
نقشه قابی، دارای طرحی اصیل است و مرکز قاب طرح ستاره هشت پر دارد و لابلای قاب‌ها گل شوید، شانه و بته جقه دیده میشود، این شانه‌های ساده و بدوی تا چه اندازه می‌تواند به سابقه‌ای دیرینه در تاریخ اساطیری برگردد؟ شاید تنها ابزار ساده زندگی روستایی و یا سابقه در زندگی عشایری داشته باشد.
شش حاشیه کوچک این قالیچه طرح قیچی و کله اسبی و حاشیه بزرگ، طرح قیچیِ اصل دارد. عدم تقارن و پراکندگی نقوشِ بین قاب‌ها ذهنی بافی بافنده را تداعی میکند.
در خورجین بافته شده روستای امامقلی با طرح قاب ترکمنی مرکز طرح دارای گل شقایق است و در حاشیه‌های کوچک، قیچی، کله اسبی و بازو بندی دیده میشود و در حاشیه بزرگ نقش آسنی بُران مانند گل‌های صحرایی دیده میشود. آسنی بُران نام روستایی است.
قالی کردی قوچان که اصیل ترین قالی دست باف قوچان می‌باشد در حال حاضر بندرت در روستاهای این شهر بافته میشود. حتی در کارگاه‌های تحت پوشش شرکت فرش دستباف که در روستا ها دایر می‌باشد. قالی‌بافان قوچان غالباً نقشه فرش مشهد و بندرت فرش نایین را می‌بافند. چون این فرش ها خواهان بسیار دارند و تنوع رنگ در آنها به علت استفاده ازرنگهای شیمیایی بسیار است و بر خلاف دار قالی کردی قوچان از دار عمودی استفاده میشود.
اکنون قالیچه کردی را با گره فارسی( نامتقارن) می‌بافند که به این گره، گره فرباف می‌گویند. جنس چله اگر برای مصرف خود بافنده باشد از پشم و در صورت قبول سفارش، پنبه می‌باشد، دو و گاه سه پود و گرایش نیم لول دارد…
دار آن زمینی و جنس دار از جوب و گاه آهن می‌باشد. نقوش هندسی در معروفترین نقشه قالیچه کردی به نام جلیلی، به شکل تاج در بالا و پایین، کشتی در ترنج، پرنده وگل و برگ می‌باشد، پرنده ها چون هما تاج بر سر دارند.
اصل فرش قوچان قالی جلیلی است.
رنگ قرمز این فرش روناسی و عنابی گفته میشود و خامه آن با روناس رنگ‌آمیزی می‌گردد. لاجورد از نیل رنگ آمیزی میشود، از نیل پنج رنگ بدست می‌آید که به ترتیب تیرگی و روشنی لاجورد، آبی، آبی ماستی، دوغی و فیروزه‌ای نامیده می‌شوند. کرم با کاه رنگ میشود، گاهی با روناس و گاه از گیاه هلیله. نخودی که در حاشیه فرش دیده میشود، نار پوستی نامیده و با پوست انار رنگ آمیزی میشود و درجات مختلف تیره-روشنی این رنگ کرم زرد تیره ،نخودی ،قهوه‌ای روشن می‌باشد. ماشی زرد که در نقش تاج دیده میشود با پوست گردو رنگ آمیزی شده است. طرح حاشیه بزرگ عیناً در حاشیه فرش آذربایجان دیده می شود…
سه قاب یکی دیگر از نقشه های قالیچه کردی می‌باشد ،رنگ خامه خرمایی آن از پوست گردوست. در این فرش رنگ ترمه‌ای به چشم می‌خورد …کبوترها ترمه‌ای هستند. به سبز کمرنگ ترمه‌ای، پسته‌ای و علفی می‌گویند که از گیاه زلیل بدست می‌آید، رنگ زرد و سبز نیز از آن حاصل میشود.
در فاصله هر قاب با قاب دیگر حاشیه‌ای است که در آن رنگهای روناسی و آبی ماستی به شکل ضربدری به کار رفته است.
قالیچه خشتی روستای امامقلی به قاب ترکمنی یا پنجه عقابی شهرت دارد و رنگ غالب در این فرش قرمز روناسی پر رنگ است. قالیچه دیگری نیز به نام فیل پا در این روستا بافته میشود…
از انواع قالیچه کردی، محرابی است که در روستای بادخور بافته میشود علاوه بر رنگهای روناسی پر رنگ و لاجورد تیره، رنگ خرمایی در آن دیده میشود. محرابی برگ تاکی از نقشه‌های عشایر بلوچ متداول تربت حیدریه است و بافت این نقشه، ما را متوجه تاثیر اقوام مختلف بر یکدیگر می‌نماید.
قالیچه های کردی معمولا با خامه روناسی و در مناطق روستایی بیرک، عمارت، بادخور، یوسفخان، ددآنلو، کچلانلو، سالانقوچ و امامقلی بافته می‌شوند، استفاده زیاد از بعضی رنگها به سلیقه بافنده بستگی دارد. گفته میشود روستای عمارت در کردی بافی از مناطق دیگر زبده‌تر است. بافت این قالیچه‌های ۲۰رج که مانند قالیچه‌های ۳۰رج ظرافت دارند، شاید به علت نرخ پایین قیمت آن و نبودن شرایط مناسب برای بافنده تقریبا متوقف شده است.
(٭):مقاله فوق در ماهنامه قالی ایران شماره ۵۹ اسفندماه ۸۳ به چاپ رسیده است .
تشکیل گروه های موسیقی جوانان
دوره های آموزشی آکادمیک طراحی فرش
برگزاری نمایشگاه فرش پدر (حاج محمود قنبری نیا) با همکاری بنیاد رسام عربزاده
بازدید دیپلمات ژاپنی از موزه رسام عربزاده
