قالی اردبیل در منزل نخست وزیر انگلیس و آدولف هیتلر

قالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که در بعضی از کتابهای معتبر ایرانی و خارجی به نام قالی مسجد اردبیل از آن یاد شده، با نام قالی شیخ صفی که در جهان یا “فرش اردبیل” شهرت یافته، قصه درازی تا رسیدن به سالن گالری “جمیل” در موزه ویکتوریا و آلبرت دارد.
شاید معروف ترین قالی جهان، فرش اردبیل باشد که در موزه ویکتوریا و آلبرت در شهر لندن نگهداری می شود. این قالی از این جهت مشهور است که از روی آن نسخه برداری های بسیار متعددی انجام شده، به طوی که امروز در بسیاری از منازل، فرشهایی با طرح فرش اردبیل دیده می شود. قالی اردبیل در ابتدای بافته شدنش به دستان هنرمند استاد مقصود کاشانی جفتی هم داشته که کاملا همسان و همشکل آن بوده و این دو طی یک روند ۱۶ ساله بافته شده بودند. استاد مقصود کاشانی در طراحی و نقشبندی این فرش‌ها نهایت خلاقیت و بدعت را به‌کار زده بود و درنهایت به شاهکاری رسیده بود که در همان زمان هم چشم‌ها را خیره می‌کرد و تحسین هر بیننده را برمی‌انگیخت. طول این جفت قالی‌ها ۱۱متر و ۵۲ سانتی‌متر و عرض آنها ۵ و ۳۴ سانتی‌متر بوده و استاد مقصود کاشانی در ساخت هرکدام ۳۳ میلیون گره فارسی زده بود. روی این فرش‌ها بیت “جز آستان توام در جهان پناهی نیست. سر مرا بجز این در، حواله گاهی نیست” نقش بسته و استاد مقصود کاشانی امضای خود را هم با ذکر “بنده” پای این اثر بی‌نظیر خود گذاشته بود. و البته آنچه مهمتر از همه بوده، درج سال اتمام این کار به “سنه ۹۴۶ قمری” است که حوالی سال ۹۱۸ شمسی و دهه چهارم قرن ۱۶ میلادی را نشان می‌دهد. این قالی‌ها احتمالا به‌دستور شاه تهماسب اول بافته شدند و به‌محض اتمام کارشان در سال سیزدهم زمامداری او در کف تالار قندیل‌خانه حرم شیخ صفی‌الدین اردبیلی گسترده شدند.
در گذر زمانه چیزی از ارزش و مقدار این شاهکارهای ابریشمی کم نشد و دوجهانگرد انگلیسی هم که در سال ۱۸۴۳ از مقبره شیخ صفی‌الدین دیدن کرده بودند، در خاطراتشان با شگفتی و خیرگی از زیبایی جادویی این دو فرش می‌نویسند. حدودا از همین سال‌هاست که سفر طولانی و قصه پر فراز و نشیب این دو قالی استثنایی آغاز می‌شود. در حدود سی سال پس از این خاطره و مدرک مکتوب، زلزله شدیدی بخشی از طاق را روی قالی‌ها ریخته و به آنها آسیب می‌زند. متولیان حرم در جستجوی راهی برای فراهم کردن هزینه‌های بازسازی، به‌دامان شرکت انگلیسی “زیگلر و شرکا” می‌افتند که در آن زمان دستی در کار تجارت قالی داشت و مرکز آن در منچستر بود. زیگلر قالی ‌ها را به ۸۰ تومان خرید و در اندک زمانی از ایران خارج کرد و در این سو متولیان مقبره هم یا اقدام برای بازسازی و پوشاندن طاق قندیل‌خانه، نقش قدیمی آن را هم از بین بردند. “زیگلر و شرکا” قالی ‌ها را به‌ سرعت به انگلستان منتقل کرد و آن رابه‌دست مرمت‌گران صبوری سپرد که در روندی آرام و مطمئن، هردوی فرش‌ها را بازسازی و بازیابی کردند. صد البته در این میانه مشکلی بروز کرد: از کارگاه مرمت دو قالی بیرون آمد که دیگر جفت و همسان نبودند. از حاشیه یکی برای مرمت دیگری استفاده شده بود و نتیجه این فرآیند، تولد دوباره یک فرش کامل و یک قالی بدون حاشیه بود. والبته که این قالی ‌ها با همین شرایط هم خواهان فراوان داشتند و چندین دست چرخیدند تا اینکه شرکت “وینسنت رابینسون و شرکا” در سال ۱۸۹۲ فرش بزرگتر را به حراج گذاشت. ویلیام موریس کارشناس و نویسنده معروف (که در ایران هم آثار ادبی‌اش شناخته شده است) در این زمان قالی را دید و آن را “شگفت آور و بی‌نظیر” توصیف کرد و مسئولان موزه ویکتوریا و آلبرت را به خریدش واداشت.

منابع مالی جمع‌آوری شد و موزه ویکتوریا و آلبرت پس از کشاکش فراوان بالاخره در سال ۱۸۹۳ قالی بزرگتر را به ارزش ۲۰۰۰ پوند استرلینگ خرید و آن را به دیوارهای گالری‌های خود آویخت. نقش‌های حیرت‌انگیز و بی‌مانند این قالی از همان زمان الهام بخش بسیاری از هنرمندان اروپایی بوده و رد پای کپی‌های این قالی تا اتاق کار هیتلر هم رسیده بود. اما سرنوشت قالی کوچک تا سال‌ها نامعلوم باقی ماند تا اینکه در سال ۱۹۵۳ بالاخره این قالی دوم هم سر از دهلیزهای یک خانواده مجموعه‌دار ناشناس درآورد که آن را به موزه لوس آنجلس کانتی اهدا کردند. موزه ویکتوریا و آلبرت در سال‌های انتهایی قرن گذشته قالی شیخ صفی را از دیوار پایین آورد و در سال ۲۰۰۶ یک حفاظ و قاب ویژه برای آن ساخته شد تا ضمن حفظ از آسیب‌های احتمالی، امکان بازبینی مفید و صحیح آن وجود داشته باشد. نمونه نسخه برداری شده از قالی شیخ صفی اردبیل در منزل نخست وزیر انگلیس وجود دارد و آدولف هیتلر نیز نمونه ای از آن را در دفتر کار خود در برلین داشت. قالی شیخ صفی اردبیل و جفت آن که در موزه ای در لس آنجلس نگهداری می شود، در دوران شاه طهماسب صفوی(حدود سال ۱۵۴۰ میلادی)، بافته شدند. قالی شیخ صفی اردبیل توسط هنرمند استاد مقصود کاشانی، برای پوشش صحن آرامگاهی در شهر اردبیل بافته شده است. از قطعات یکی از این قالی ها برای مرمت دیگری استفاده شده است. به همین جهت، نسخه موجود در شهر لندن نمونه کامل تری می باشد.
قالی شیخ صفی اردبیل دارای تقارن مرکزی بوده و دقت به کار رفته در بافت، آن را در زمره ی یکی از بی نظیرترین آثار هنری در آورده است. این اثر منحصر به فرد دارای حدود ۵۰ گره در هر دسی‌متر مربع است و در زمره قالی هایی است که به نام ترنجی خوانده می شوند. در هر طرف قسمت میانی قالی شیخ صفی اردبیل یک چراغ بافته شده، که یک چراغ کوچک تر از دیگری است. بافنده قالی شیخ صفی اردبیل در نظر داشته، که فرش اردبیل در صحن یک آرامگاه استفاده می شود، به همین جهت چراغی را که در طرفی که عموم مردم در آن می نشسته اند کوچکتر بافته است و کسی که بر روی این قالی نشسته است، ابعاد دو چراغ را هماهنگ می بیند. شواهد حاکی از آن است که این قالی ها از آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی به موزه های مذکور انتقال داده شده اند. قالی اردبیل دارای ابعاد ۵٫۳۴*۱۱٫۵۲ متر مربع بوده و از ریز بافت ترین فرشهای به جا مانده از دوره ی صفوی به شمار می روند.